Przetwórcy i konsumenci stawiają producentom mleka coraz większe wymagania jakościowe. W mleczarstwie, poziom komórek somatycznych (LKS) zawartych w mleku decyduje o określeniu jego klasy. W mleku klasy ekstra dopuszczalny ich poziom to 400 tys. w 1 ml. Komórki somatyczne to obumarłe komórki tkanki gruczołowej oraz leukocyty, które w czasie udoju przechodzą do mleka. Właśnie ich liczba określa jakość surowca. Spełnienie wymogów odnośnie zawartości komórek somatycznych w mleku przysparza producentom mleka najwięcej problemów. Przyjmuje się, że mleko ze zdrowego wymienia zawiera około 100 tys./ml komórek somatycznych. Przy czym im młodsza krowa tym mniej w mleku komórek. Mleko z poszczególnych ćwiartek może mieć również zróżnicowaną liczbę komórek somatycznych. Wynika to z aktywnej obrony strzyków przed bakteriami wnikającymi do kanałów strzykowych. Ich zawartość zmienia się też podczas doju. Pierwsze strugi mleka spływające z zatok strzyków zawierają najwięcej komórek, a najmniej w połowie doju. Natomiast w mleku po doju, zawartość komórek somatycznych ma wartość stałą i nie zależy od warunków przechowywania i schładzania. Zdrowa krowa w pierwszej laktacji nie powinna mieć więcej niż 35 tys./ml komórek, w drugiej laktacji ok. 50 tys./ml, w trzeciej laktacji ok. 60 tys./ml, w czwartej laktacji ok. 85 tys./ml. Liczba komórek somatycznych wiąże się ze stanem zdrowotnym wymienia. W przypadku wystąpienia stanu zapalanego liczba tych komórek może wynosić od kilku do kilkunastu, a nawet do kilkudziesięciu mln/ml. Występowanie nadmiernej ilości tych komórek świadczy o stanie zapalnym wymienia - mastitis. Stan zapalny wymienia niekorzystnie wpływa na jakość produktów wytwarzanych z mleka, gdyż obniża się w nich zawartość tłuszczu i laktozy, niszczona jest kazeina - podstawowe białko niezbędne do produkcji serów, wzrasta ilość wolnych kwasów tłuszczowych, co utrudnia przebieg dojrzewania serów, a zwiększona zawartość sodu i chloru nadaje mleku słonawy smak. Liczba komórek somatycznych zmienia się w zależności od wieku krowy, pory roku, okresu laktacji, występowania rui, jednak należy pamiętać, że najczęściej jest ona miernikiem źle przeprowadzonego udoju lub zapalenia strzyków.

 

Mastitis jest chorobą polietiologiczną (wieloczynnikową), ponieważ na jej powstanie ma wpływ wiele niekorzystnych czynników wewnętrznych i zewnętrznych mogących działać w tym samym czasie. Czynniki te zasadniczo można rozpatrywać w trzech kategoriach:

•     złe warunki środowiskowe,

•     działanie drobnoustrojów chorobotwórczych,

•     zły status kliniczny i immunologiczny organizmu zwierzęcia.

 

W grupie czynników środowiskowych należy wymienić warunki utrzymania, higienę wymienia i pozyskiwania mleka, technikę doju (funkcjonowanie i eksploatację dojarek mechanicznych), żywienie, klimat, traktowanie zwierząt przez człowieka, stres. Działanie drobnoustrojów chorobotwórczych zależy od ich liczby, potencjału infekcyjnego, czyli zdolności do wywoływania choroby, częstotliwości kontaktu wymienia z zarazkami (ekspozycji tkanki gruczołowej na drobnoustroje) oraz od odporności organizmu. Wymienione grupy czynników oddziaływają na organizm zwierzęcia i od jego odporności, podatności na zakażenie oraz fazy laktacji zależy czy dojdzie u niego do rozwoju choroby. Zapalenie gruczołu mlekowego jest reakcją obronną organizmu na infekcję (zapalanie septyczne) lub inny szkodliwy czynnik (zapalenie aseptyczne) i może przebiegać formie klinicznej (mastitis clinica)
z wyraźnymi objawami lub w postaci podklinicznej (mastitis subclinica) bez objawów klinicznych. Organizm dysponuje dwoma mechanizmami obronnymi: odpornością wrodzoną, uwarunkowaną dziedzicznie i odpornością nabytą, które zaliczamy do obrony ogólnej i miejscowej gruczołu mlekowego. Podstawową rolę w obronie gruczołu mlekowego przed zakażeniem spełniają humoralne i komórkowe czynniki układu immunologicznego zawarte między innymi w mleku oraz tkankach gruczołu mlekowego. Aktywność tych mechanizmów obronnych jest najniższa w okresie okołoporodowym (tj. na 3 tyg. przed porodem i 3 tyg. po porodzie) i dotyczy to zarówno odporności ogólnej, jak i miejscowej gruczołu mlekowego. Do zakażenia (infekcji) gruczołu mlekowego dochodzi najczęściej w wyniku przedostania się drobnoustrojów chorobotwórczych przez kanał strzykowy. Od kilkunastu ostatnich lat zachodzą ciągłe pozytywne zmiany w środowisku życia zwierząt, ich utrzymaniu, żywieniu, higienie, sposobie i jakości pozyskiwania, przechowywania i transporcie mleka. Pomimo tego postępu dosyć często spotyka się jeszcze wiele nieprawidłowości głównie związanych z higieną środowiska krów (gruczołu mlekowego) oraz z higieną doju i żywienia.

Powszechną metodą oceny jakości mleka, a tym samym zdrowia gruczołu mlekowego są takie parametry, jak: liczba komórek somatycznych, ogólna liczba drobnoustrojów, obecność substancji hamujących oraz sam skład biochemiczny mleka. Aby uzyskać prawidłowe parametry mleka, które kwalifikuje go do klasy ekstra należy stosować odpowiedni program zwalczania mastitis. Program ten można ująć w kilku punktach.

1.     Selekcja - dobór krów do produkcji mleka.

2.     Dobre warunki w pomieszczeniach inwentarskich.

3.     Prawidłowy dój mechaniczny z dbałością o właściwy stan techniczny i higieniczny dojarki mechanicznej.

4.     Natychmiastowe leczenie klinicznych i podklinicznych postaci mastitis i eliminacja krów odpornych na terapię.

5.     Profilaktyczne stosowanie szczepionek i antybiotyków u krów wchodzących w okres zasuszenia.

6.     Odpowiednie, dostosowane do wydajności i okresu laktacji żywienie.

·    brud, wilgoć i przeciągi w oborze;

·    urazy mechaniczne wymienia (stłuczenia, uderzenia, rana na strzyku);

·    drażnienie wymienia w wyniku niesprawnie działającej dojarki i zużytych popękanych i chropowatych wewnątrz gum strzykowych; pustodoju, niedokładnego wydojenia krów;

·    niewygodne (zbyt krótkie) stanowisko w oborze;

·     wysokie temperatury (Latem zawartość komórek somatycznych w mleku jest wyższa niż w okresie zimowym. W większości stad dochodzi do wzrostu komórek somatycznych w mleku zbiorczym nawet o 100 tys./ml i więcej. Ze wzrostem komórek somatycznych należy się również liczyć w związku z występowaniem wszelkich stanów zapalnych w organizmie, np. racic, narządów rodnych. Krowy ze zwiększoną zawartością komórek somatycznych produkują mniej mleka, gorszej jakości);

·    złej jakości pasze lub gwałtowne przejście z żywienia np. zimowego na letnie.

 

·    krótko przed zasuszaniem (wydajność ok. 2 l/dzień lub krowy dojone tylko raz dziennie);

·    po wycieleniu w czasie wytwarzania siary;

·    w czasie rui;

·    chorych na stany zapalne narządów rodnych (np. zapalenie jajników i jajowodów, ropomacicze, ronienia itp.);

·    cierpiących na schorzenia kończyn (zanokcica, wrzody, ropnie - zwłaszcza na kończynach tylnych);

·    zarobaczonych;

·    żywionych paszami złej jakości (zgniłe, zapleśniałe, przemarznięte);

·    przy braku dostatecznej ilości wody;

·    przy braku mikroelementów w dawce pokarmowej;

·    w czasie upałów w miesiącach letnich - wpływ na to ma stres spowodowany wysoką temperaturą, a także mechaniczne drażnienie wymion przy wychodzeniu krów na pastwisko;

·    przy wszelkich bodźcach wywołujących stres i niepokój zwierząt.

·    w okresie letnim na ogół występuje podwyższenie zawartości ilości komórek somatycznych, które spowodowane jest wysoką temperaturą, podrażnieniami wywołanymi ukąszeniami owadów oraz urazami wymion podczas wypasania;

·    z wiekiem zwierzęcia zwiększa się ilość LKS, gdyż wraz z kolejnymi laktacjami rośnie ilość złuszczających się komórek nabłonka wymienia;

·    w okresie laktacji występuje wzrost LKS, co wynika z fizjologii zwierzęcia i jest zjawiskiem całkowicie normalnym;

·    bardzo często wzrost tego parametru zauważa się także bezpośrednio przed zasuszaniem, co wcale nie musi być związane z występowaniem jakiegokolwiek czynnika chorobotwórczego;

·    okres rui, to okres, w którym standardowo wzrasta liczba komórek somatycznych w mleku.

·    regularna kontrola wyników próbnego udoju, identyfikacja krów, u których występuje niepokojąco wysoki poziom komórek somatycznych;

·    pobranie od krów dających mleko o podwyższonym parametrze LKS próbek na posiewy, wykonanie antybiogramów i identyfikacja właściwych szczepów bakterii.