Trwałe użytki zielone (TUZ) zajmują szczególne miejsce w rolnictwie i na obszarach wiejskich. Zajmują liczne, często ekstremalne siedliska, zwłaszcza ze względu na uwilgotnienie czy położenie, na których nie można uprawiać innych roślin. TUZ sąźródłem naturalnych, wartościowych pasz, bogatych w białko, karoten, witaminy, lecytyny, mikroelementy i inne substancje katalizujące przetwarzanie pasz objętościowych na mleko i inne produkty pochodzenia zwierzęcego.
Znaczenia trwałych użytków zielonych nie można zawrzeć w dwóch czy trzech zdaniach.
Temat jest na tyle ważny, że trzeba go potraktować o wiele szerzej. Wiele danych, które zostaną przedstawione, są znane zainteresowanym rolnikom, ale niektóre, też bardzo istotne, chcę skierować szczególnie do konsumentów.
Użytki zielone są bardzo ważne pod względem gospodarczym, ale również przyrodniczym. Najważniejszym celem wykorzystywania użytków zielonych jest produkcja paszy o optymalnej wartości pokarmowej i odpowiednich walorach smakowych dla zwierząt trawożernych. Jak dotychczas jest to najbardziej naturalna i podstawowa forma użytkowania łąk i pastwisk - zielonka do bezpośredniego skarmiania, siano, kiszonki, sianokiszonki. Tylko przeżuwacze są zdolne do przekształcania energii i białka z tych użytków w jadalne formy, które mogą być łatwo wykorzystywane przez większość innych zwierząt i ludzi (Laidlaw, Šebek, 2012).
Wartość paszowa runi TUZ zależy od składu gatunkowego. Ważne są rośliny motylkowate (bobowate), szczególnie w rolnictwie zrównoważonym, niskonakładowym, ekstensywnym, a przede wszystkim ekologicznym. Zapewniają wyższą produktywność TUZ, bez konieczności nawożenia azotem. Ich obecność zapewnia rosnącym obok trawom gromadzenie większej ilości białka ogólnego.
Duża bioróżnorodność runi powoduje, że charakteryzują się one trwałością i odpornością na zmienne warunki środowiska, klęski żywiołowe, gwałtowne zmiany warunków klimatycznych, itp. Pozyskiwane pasze są tanie, pełnowartościowe i wysoce efektywne w żywieniu zwierząt (Okularczyk, 2002). Plony siana mogą się wahać od 1-2 do 10 i więcej ton z ha.
Z badań ekonomicznych w warunkach Polski wynika, że koszty produkcji pasz na GO (w jednostkach owsianych - j.o.) są około 2,5-krotnie większe niż na TUZ, zwłaszcza na pastwiskach. Przykładowo: koszt produkcji 1 j.o. był 3-krotnie większy w kukurydzy (ziarno) i burakach cukrowych niż w zielonce pastwiskowej; w zbożach 2-3-krotnie; w mieszance zbożowej, roślinach strączkowych i zielonce z kukurydzy 2,5 krotnie (Okularczyk, 2004).
Warunkiem opłacalności są wysokie standardy gospodarowania na TUZ. Naturalne pasze z TUZ dzięki wielogatunkowości mają wpływ na jakość produktów mięsnych i mlecznych od karmionych nimi zwierząt.
Jest to szczególnie ważne w Europie i w Polsce, gdzie zdrowie ludzi nadal pozostaje problemem pomimo wzrostu średniej długości życia. Nasilają się choroby układu krążenia, alergie, otyłość, które mogą być wywoływane przez niekorzystne właściwości kwasów tłuszczowych w produktach zwierzęcych. Występowanie otyłości wzrasta. 31% populacji w USA i 23% w Wielkiej Brytanii ma nadwagę. Szacuje się, że w 2020 około 75% populacji w USA będzie z nadwagą (OECD, 2011). Nadmiar kwasów omega-6 powoduje m.in. otyłość, alergie, demencję i niektóre nowotwory (Peeters, 2012 za Simopoulos, 2002).
Obecnie coraz częściej mówi się o energetycznym wykorzystaniu biomasy runi łąkowej. Wartość opałową siana ocenia się na 16-17 MJ g-1. Wartość opałowa węgla kamiennego to około 25 MJ, a gazu ziemnego - około 50 MJ. Wartość opałowa runi zależy między innymi od składu florystycznego. Stwierdzono, że według czynników ekonomicznych lepszym źródłem biomasy energetycznej są łąki, a nie uprawy specjalne typu Miscanthus.Ponadto, trwają badania nad możliwością zastosowania biomasy z TUZ na biogaz, jako źródła celulozy do produkcji papieru, jako źródła farmakologicznego materiału (w runi łąk występuje ok. 60 gatunków ziół).
Obok dużego znaczenia gospodarczego trwałych użytków zielonych, istotna jest ich rola w przyrodzie. Użytki zielone pełnią ważną rolę w ochronie przyrody, m.in. w ochronie: gleby, wody, powietrza i krajobrazu oraz w utrzymaniu lub odnowieniu bioróżnorodności obszarów rolniczych.
W poniższym opracowaniu niezbędne będzie sięgnięcie do danych statystycznych, dzięki którym łatwiej będzie zrozumieć sens zasygnalizowanego problemu. TUZ zajmują w Polsce około 21% UR.
W woj. lubuskim trwałe użytki zielone w 2010 roku zajmowały około 17%. W porównaniu z rokiem 1996, kiedy było ich około 113.000 ha, w roku 2010 powierzchnia łąk i pastwisk zmniejszyła się do ok. 94.000 ha czyli o około 17%.
Jeśli chodzi o pogłowie bydła, które ma bezpośredni związek z powierzchnią TUZ, wystąpiła podobna tendencja. W roku 2010 pogłowie bydła było niższe w porównaniu z rokiem 1996
o ponad 36.000 sztuk, a pogłowie krów o ponad 13.000 sztuk. Reasumując ,pogłowie bydła i krów spadło w tym okresie w województwie lubuskim o ponad 30%.
Powyższy stan ma związek z prowadzoną w Polsce w ostatnich latach ekstensywną gospodarką na TUZ.
Podstawowe jego przyczyny to:
- zbyt późny zbiór I pokosu traw (najczęściej po przekwitnięciu dominujących gatunków),
- suszenie traw na pokosach (straty energii w czasie deszczu dochodzą 30-50 %),
- zbiór siana zamiast produkcji kiszonek,
- stale zmniejszający się udział pastwiskowego użytkowania,
- mała częstotliwość koszenia.
Są to podstawowe wskaźniki intensywności gospodarowania na trwałych użytkach zielonych.
Średni plon siana w Polsce w latach 2000-2007 wynosił około 42,3 dt/ha i był mniejszy o ponad 30% od plonu uzyskiwanego w roku 1990.
Taki spadek plonowania został spowodowany przede wszystkim obniżeniem nawożenia mineralnego (NPK). Było to spowodowane mniejszym zapotrzebowaniem na pasze w wyniku zmniejszającego się stanu pogłowia bydła. Niebagatelny wpływ na ten stan rzeczy miały zaniedbania eksploatacyjne i zniszczenia urządzeń melioracyjnych. Miało to bezpośredni wpływ na niekontrolowane odprowadzanie wody, zwłaszcza
w sąsiedztwie podstawowych cieków oraz nadmierne uwilgotnienie w pobliżu nie konserwowanych rowów szczegółowych.
Według szacunków, które są podawane w prasie fachowej w latach 2000-2006 do 20% użytków zielonych jest w ogóle nie wykorzystywanych gospodarczo (nie wykaszanych lub wykaszanych, lecz nie zbieranych). Większość łąk (około 35%) użytkowano dwukośnie, z 25% zbierano jeden pokos i najmniej, bo około 21% użytkowano trzykośnie. Takie gospodarowanie na łąkach świadczy o ich ekstensywnym użytkowaniu. Łąki jednokośne to łąki koszone w celu uzyskania dopłaty bezpośredniej lub rolnośrodowiskowej, a nie w celu wykorzystania na pasze.
Z przykrością muszę stwierdzić, że nasze województwo należy do grupy województw, w których w roku 2007 uzyskano plony mniejsze od średniej krajowej o około 35-40%.
Najwięcej łąk nie wykorzystywanych jest w woj. zachodnich, tj. zachodniopomorskim, lubuskim i opolskim. Ta sytuacja nierozerwalnie wiąże się, jak to już wcześniej zostało przedstawione, z sytuacją w produkcji zwierzęcej.
Integracja Polski z UE i związane z tym dopłaty do produkcji rolnej były też częściowo powodem spadku pogłowia bydła w naszym województwie, choć nie tylko. Z produkcji mleka zrezygnowała duża rzesza rolników, którzy nie mogli osiągnąć wymagań weterynaryjnych.
Wpłynęły na to również rekompensaty za rezygnację z kwot mlecznych i przekazanie ich do rezerwy krajowej. Nie miało to jednak wpływu na wydajność mleka od krowy, która
w przypadku naszego województwa była większa w roku 2007 od średniej krajowej o 400-500 litrów.
Jakie kierunki poprawy sytuacji na trwałych użytkach zielonych wybrać, aby zahamować powyższy stan rzeczy?
- należy wspierać i rozwijać chów bydła, szczególnie mięsnego,
- wykorzystywać (zacząć) biomasę z użytków zielonych na cele energetyczne,
- doskonalić technologię produkcji pasz,
- wspomagać i wspierać funkcje środowiskowe trwałych użytków zielonych.
Literatura:
1. Zmiany w gospodarowaniu na TUZ w Europie (UE) i w Polsce - dr hab. Jankowska-Huflejt, prof.nadzw. ITP.
2. Aktualne i możliwe kierunki wykorzystania trwałych użytków zielonych w Polsce- Halina Jankowska-Huflejt, Piotr Julian Domański.
3. Rolnictwo w województwie lubuskim – Zielona Góra 2015 - Aleksandra Czapor, Paweł Sas.
4. Woda i użytki zielone w rolniczym krajobrazie - prof.dr hab. W. Mioduszewski. Dr inż. H. Jankowska-Huflejt.
Opublikowano w Lubuskich Aktualnościach Rolniczych 5/2016
Autor:
Artur Leśniewski
PZDR Sulęcin